Tilgner Damazy Jerzy "Jaromir"

Tilgner Damazy Jerzy s. Hieronima i Kazimiery z d. Wolańskiej ur. 26 listopada 1904r. w Miejskiej Górce (Wielkopolska), był jednym z 5-rga dzieci. Jego ojciec prowadził w Berlinie polski Dom Wysyłkowy Towarzystwa św. Rafała,(zatrudniający wyłącznie Polaków) jednak po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, rodzina wróciła do Poznania. Hieronim Tilgner stracił większość majątku umieszczonego w akcjach kolei rosyjskich, które znacjonalizowali bolszewicy bez odszkodowania, co przyczyniło się do jego przedwczesnej śmierci na atak serca. Damazego i resztę rodzeństwa wychowywała matka.

Damazy Tilgner ukończył w 1923 gimnazjum im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Następnie studiował technologię rolną w l. 1923-27 na UAM w Poznaniu, broniąc magisterium u prof. T. Chrząszcza.

Odmówił propozycji asystentury i wyjechał do USA chcąc zapoznać się z tamtejszymi metodami konserwacji żywności (kraj ten wówczas przodował w tej dziedzinie wytwórczości). Pracował m.in. w fabryce konserw Armour& Co w Chicago jako robotnik (ogółem w 6 fabrykach), a w roku akademickim 1929/1930 na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Po powrocie do kraju pracował nad doktoratem, który obronił w 1932 na UAM, jednocześnie napisał książkę o amerykańskim przemyśle przetwórczym. Ponieważ żadne krajowe wydawnictwo nie było zainteresowane tą pracą wydał ją w Niemczech (Die Konserveindustrie in den Vereinigten Staaten v.Nordamerika, Braunschweig 1932), a w 1933 ukazało się tłumaczenie francuskie.

Niemożność znalezienia pracy w kraju sprawiła, że w l.1931-32 pracował w Fabryce Konserw i Marmolady w Poczdamie jako kierownik modernizacji.

Od jesieni 1932 pracuje w Państwowym Instytucie Standaryzacji Eksportu, jako kierownik standaryzacji. Opracowywał normy wymagań jakościowych, upowszechniał też nowe technologie konserwacji żywności, m.in. szynki eksportowanej na rynki amerykańskie jako „polish ham”.

Od 1935 pracuje jako główny inspektor standaryzacji w Związku Izb Przemysłowo-Handlowych.

W 1939 nie zmobilizowany z powodu kontuzji nogi. Pracował w Warszawie przez 2 lata jako powiernik w przejętych przez Niemców polskich fabrykach, a do końca wojny jako konsultant w fabryce marmolady i sztucznego miodu „Woka”.

Jednocześnie wiąże się z konspiracją niepodległościową i z Zadrugą. Zostaje członkiem środowiska skupionego wokół pisma „Zryw” (od 1943 Stronnictwa Zrywu Narodowego). Kieruje w jego ramach akcją „samoobrony gospodarczej”, dokonując analizy składu żywności kierowanej w ramach przydziałów kartkowych dla ludności polskiej. ( „Zryw” i Kadra Polski Niepodległej współdziałały tutaj z RGO w porozumieniu z AK). Przedsiębiorcy fałszujący na własną rękę produkty przeznaczone dla ludności polskiej byli ostrzegani bądź karani. To za tą działalność otrzymał Krzyż AK.

Przyjmuje pseudonim „Jaromir”, będący też jego imieniem zadrużnym, którym posługiwał się do końca życia w gronie przyjaciół. Prowadził też wykłady z ekonomii dla środowiska młodych sympatyków „Zadrugi” tzw. „kosynierów”. Na użytek tej działalności sporządził konspiracyjnie wydaną broszurę „20 lat pracy od podstaw”. Załatwiał fałszywe okładki do wydanych konspiracyjnie „Zagadnień totalizmu” Jana Stachniuka.

W jego mieszkaniu na Saskiej Kępie (gdzie urządził 2 zamaskowane skrytki) przejściowo ukrywał się w 1943 Jan Stachniuk. Przechowywał tam też swoje dokumenty i pieniądze cichociemny Adam Borys („Pług”, późniejszy d-ca batalionu „Parasol”). Samo mieszkanie było też jednym z punktów kontaktowych Delegatury Rządu na Kraj.

W styczniu lub lutym 1945r. przyjął propozycję przedstawiciela „rządu lubelskiego” inż. B. Rumińskiego do pracy w Grupie Operacyjnej „Pomorze” gdzie był Pełnomocnikiem Głównym ds. Gospodarki na Pomorzu, z siedzibą w Bydgoszczy. Grupa była agendą rządową mającą przejmować z rąk sowieckiej administracji wojskowej zakłady przemysłowe i zakładać tam cywilną administrację polską. Zatrudnił w tej grupie Jana Stachniuka, (używającego wówczas fałszywego nazwiska M. Adamek). Tilgner w swoich raportach rzetelnie informował o rabunkach wojsk sowieckich i oszustwach Sowietów przy zdawaniu mienia lub jego wycenie, co w ówczesnych realiach politycznych wymagało odwagi. Grupa zakończyła działalność w marcu 1945.

Odrzucił propozycję min. Minca pracy w administracji, pozostając w Bydgoszczy, gdzie zorganizował Państwowy Instytut Gospodarstwa Wiejskiego, w ramach którego kierował Wydziałem Technologii Rolnej i Żywnościowej. Wchodzi do władz kierowanej przez Zygmunta Felczaka Spółdzielni Wydawniczej „Zryw”, zostając jej sekretarzem. Nakładem „Zrywu” ukazało się m.in. „Człowieczeństwo i kultura” Stachniuka (Poznań 1946).

W 1947 habilitował się na UAM w Poznaniu.

 Jednocześnie zgodził się zostać z ramienia Stronnictwa Pracy, (do którego weszła grupa „Zrywu”) posłem do KRN (1945-1947 z okręgu Bydgoszcz) oraz do Sejmu Ustawodawczego (1947-1952) z okręgu Opole. Od Kongresu SP w XII 1946 był też członkiem zarządu tej partii, a od II 1949 został sekretarzem Rady Naczelnej SP. W Sejmie Ustawodawczym był jednym z dwóch wiceprezesów klubu SP. Jego wystąpienia dotyczyły głównie problematyki gospodarczej, cechowały się rzeczowością argumentacji i daleko idącą samodzielnością. Badający je historyk (W. Bujak) zauważył podobieństwo rozwiązań sugerowanych przez Tilgnera do przyjętych w Japonii po 1945r.

Jesienią 1949 wystąpił z SP wraz z grupą b. członków „Zrywu” skupionych wokół F. Widy-Wirskiego. Odmówił wstąpienia do PSL bądź SD pozostając posłem bezpartyjnym i milczącym, wobec zrozumienia bezskuteczności wypowiedzi poselskich w ówczesnych realiach. Po zakończeniu kadencji całkowicie wycofał się z życia politycznego PRL poświęcając się wyłącznie nauce.

Przez całe życie pozostawał zwolennikiem Zadrugi. W 1949 Jan Stachniuk ukrył u niego maszynopisy swoich 3 nie wydanych prac: „Chrześcijaństwo a ludzkość”, „Drogi rewolucji kulturowej w Polsce” i „Mit słowiański”. Maszynopisy te Tilgner przechowywał do 1971r., kiedy to przekazał je Antoniemu Wacykowi.

Już od 1947 rozpoczął wykłady na Politechnice Gdańskiej dojeżdżając z Bydgoszczy. Od 1950 na Politechnice Gdańskiej kieruje Katedrą Technologii Produktów Zwierzęcych.

W 1952 zostaje profesorem nadzwyczajnym, a w 1960 profesorem zwyczajnym Politechniki Gdańskiej. (Był wówczas pierwszym profesorem zwyczajnym na Wydziale Chemii PG). Na tej uczelni wypromował 216 magistrów oraz magistrów inżynierów i 10 doktorów. W ciągu całego życia opublikował około 250 prac naukowych – książek oraz artykułów i przyczynków.

W 1966 został wybrany przewodniczącym Międzynarodowego Komitetu Nauki i Technologii Żywności.

W czerwcu 1967 Służba Bezpieczeństwa przechwytuje jego prywatny list, w którym krytycznie wyrażał się o polityce bliskowschodniej PRL, nisko oceniając też dorobek cywilizacyjny krajów arabskich. List zawierał także sarkastyczne uwagi odnośnie PRL-owskiej inteligencji technicznej z awansu społecznego i (niskiego) poziomu intelektualnego ich małżonek.

Prokurator Wojewódzki w listopadzie 1967 zawnioskował do Rzecznika Dyscyplinarnego dla Pracowników Nauki Politechniki Gdańskiej by ten wszczął przeciw niemu postępowanie dyscyplinarne. Taką formułę działań przyjęto zapewne dlatego, że wytaczanie mu sprawy byłoby niezręczne politycznie i propagandowo wobec formalnie istniejących konstytucyjnych gwarancji tajemnicy korespondencji. Natomiast SB mogła liczyć na dyspozycyjność większości kadry naukowej. 3 I 1968 Senat PG zawiesił go w obowiązkach (na 28 głosujących tylko 1 wstrzymał się od głosu).13 I 1968 Komisja Dyscyplinarna dla Pracowników Nauki PG w składzie: prof. dr inż. Stanisław Szymborski, prof. dr inż. Józef Rybicki i prof. dr inż. Józef Wiąckowski orzekła wydalenie prof. Tilgnera ze służby. Orzeczenie to podtrzymała Wyższa Komisja Dyscyplinarna przy Ministrze Oświaty i Szkolnictwa Wyższego, do której Tilgner się odwołał (na 5 członków sprzeciwił się jedynie Henryk Samsonowicz). Oznaczało to przymusową emeryturę. W kraju nie wznawiano jego prac, zdarzało się też wymazywanie jego nazwiska jako współautora prac zbiorowych.

Publikował za granicą, wykonywał też ekspertyzy na zamówienie firm zagranicznych.

Po Sierpniu 1980 uczniowie i współpracownicy podjęli starania o rehabilitację profesora.

W 1986 został zrehabilitowany przez obie Komisje Dyscyplinarne (gdańską i ministerialną), co jednak nie zostało ogłoszone publicznie.

W 1992 otrzymał tytuł dr honoris causa Politechniki Gdańskiej.

Odznaczony (poza w/w Krzyżem Armii Krajowej): OOP i „Medalem za Warszawę 1939-1945”.

Uprawiał myślistwo, żeglarstwo i wioślarstwo, był przez jedną kadencję prezesem Polskiego Związku Towarzystw Wioślarskich. 5-krotny mistrz Polski i 3 krotny międzynarodowy w wioślarstwie.

Zmarł 19 lutego 1997 w Sopocie, gdzie został pochowany.

Żonaty z Haliną z d. Hauffe, dzieci: Małgorzata, Ika.

Źródła:

Archiwalne: IPN Gd 321/127;

Artykuły i opracowania:

b. a. (Uczniowie i współpracownicy) Twórca szkoły naukowej, „Gazeta Wyborcza” 1-2 III 1997;

W. Bujak Historia Stronnictwa Pracy 1937-1945-1950, Warszawa 1988 (wyd. ODiSS)

R. Frączak Profesor Damazy Jerzy Tilgner kserokopia w zbiorach autora

B. Grott Religia, cywilizacja, rozwój. Wokół idei Jana Stachniuka, Kraków 2003

A. Grzybowski Tylem wart, ilem stworzył…, „Dziennik Bałtycki” 1986-12-31/ 1987-01-01

J. Jakubowski Na tyłach frontu, „Pomerania” 4/1989 (kwiecień 1989, tam też przedruk kilku raportów T.)

Tenże: Dzień hańby, dzień chwały, „Dziennik Bałtycki” 25 IX 1992;

Tenże: Kim był Profesor Tilgner, „Dziennik Bałtycki” 28 II 1997

E. Kowalska W poszukiwaniu cienia profesora Tilgnera, www.mmtrojmiasto.pl

J. Radzymińska Zawsze Niepodlegli Wrocław 1991 (tam też jako „Jaromir”)

Z.E. Sikorski Damazy Jerzy Tilgner 26.11.1904-19.02.1997, „Magazyn Przemysłu Rybnego” 2/1997

A. Wacyk Przedmowa, w: Stachniukj J. Mit słowiański Wrocław 2006

Inne:

Listy Małgorzaty Bialokoz - Smith ( de domo Tilgner) do autora z 26 VII i z 19 VIII 2011.

Kserokopia 2 stron z katalogu Domu Wysyłkowego Tow. św. Rafała;

Dedykacja Teodora Jakubowskiego dla D. T.„Jaromiła” (błędny pseudonim), kserokopia w zbiorach autora. Informacje Aleksandra Kierskiego.