Stachniuk Jan „Stoigniew”

Stachniuk Jan „Stoigniew” s. Pawła i Franciszki z d. Rybaczyk, ur. 13 stycznia 1905 w Kowlu, zm. 14 sierpnia 1963 w Warszawie.

Urodził się w rodzinie robotnika kolejowego. W 1927 zdał maturę w Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego w Kowlu i rozpoczął studia w Wyższej Szkole Handlowej w Poznaniu. W czasie studiów działał w Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej, Bratniej Pomocy WSH i był członkiem „Zetu”. W 1930 r. ukończył Wyższą Szkołę Handlową. Po studiach krótko pracował w Kasie Chorych w Tucholi a następnie odbył służbę wojskową w Szkole Podchorążych Piechoty w Tomaszowie Lubelskim. Powrócił do Poznania, gdzie w okresie od grudnia 1931 do maja 1932 pełnił funkcję redaktora odpowiedzialnego organu ZPMD w Poznaniu – „Życie Uniwersyteckie”. W 1932 zrezygnował z członkostwa w „Zet”.

W 1933 roku wydał swą pierwszą książkę „Kolektywizm a naród” (łączącą w sobie idee nacjonalistyczne z kolektywizmem), a w 1935 ukazała się „Heroiczna wspólnota narodu”, z przedmową Feliksa Widy[-Wirskiego]. Zawarł w niej swoją wizję ustroju zadrużnego („zadrugizmu”), której celem jest „ukierunkowanie wszystkich dziedzin działalności ludzkiej na rozwój osobisty i narodowy”. Postulował także zupełną emigrację Żydów z Polski. Nazwa „Zadruga” pochodziła od określenia starosłowiańskiej wspólnoty plemiennej, reliktowo zachowanej u Słowian Południowych.

W 1935 przeniósł się do Warszawy wraz z Sabiną Różycką, jego ówczesną towarzyszką życia. W 1937 roku założył pismo „Zadruga”, które wydawał w Warszawie do 1939 roku. Wokół pisma skupiło się grono zwolenników jego koncepcji historiozoficznej - Józef Grzanka (formalny redaktor odpowiedzialny), Stanisław Grzanka (brat Józefa), Janina Kłopocka, Bogusław Stępiński, Antoni Wacyk, Ludwik Zasada i in. Członkowie grupy przyjmowali imiona słowiańskie, wówczas przybrał imię Stoigniew, będący później jego pseudonimem w AK. Nawiązał przejściową współpracę z artystą Stanisławem Szukalskim i jego środowiskiem („Szczep Rogate Serce”). Wiosną 1939 ukazała się jego praca „Państwo a gospodarstwo. Geneza etatyzmu w Polsce”, w której bronił etatyzmu gospodarczego jako formy polityki obronnej wobec nacisku innych państw.Książka została napisana na zamówienie przedsiębiorstwa „Lasy Państwowe”.

W sierpniu 1939 opublikował „Dzieje bez dziejów”, będące analizą przyczyn upadku dziejowego Polski od schyłku XVI w., za który winą (w ostatecznej instancji) obarczał katolicyzm i kontrreformację jezuicką w Polsce. Pisząc o katolicyzmie rozumiał nie tylko i nie przede wszystkim doktrynę i organizację kościelną, lecz także wynikający z tychże typ kulturowy. Książka była także podsumowaniem publicystyki „Zadrugi” i dyskusji wewnątrzredakcyjnych w okresie istnienia pisma.

W 1939 nie został zmobilizowany. Po apelu płk Umiastowskiego z 7 września 1939 wzywającego nie zmobilizowanych mężczyzn do opuszczenia Warszawy i udania się na wschód, gdzie mieli zostać wcieleni do nowych jednostek, wyruszył z Warszawy docierając na Wołyń. W październiku 1939 powrócił do Warszawy, gdzie przez większość okupacji mieszkał wraz z kilkoma zadrużanami przy ul. Dąbrowieckiej 14 (Saska Kępa). Używał okupacyjnej kennkarty na nazwisko Mieczysław Adamek. Ponownie skupił wokół siebie środowisko zadrużan, pozyskując też systematycznie nowych zwolenników. Był fikcyjnie zatrudniony (prawdopodobnie w warsztacie chemicznym i fotograficznym Jana Kazimierza Zięboraka „Wojmira”) ale zasadniczo środki utrzymania grupa zdobywała rozprowadzając nielegalnie produkowany (m.in. pod nadzorem dr Damazego Tilgnera „Jaromira”) spirytus, będący w warunkach okupacyjnych monetą obiegową. Pewnych środków dostarczały też akcje ekspropriacyjne dokonywane na Niemcach i folksdojczach przez grupę sympatyków Zadrugi pod kierunkiem Teodora Jakubowskiego („Wodzibor”). Nawiązał kontakt z działającymi w ramach Stronnictwa Pracy Zygmuntem Felczakiem i Feliksem Widy-Wirskim, tworzącymi w ramach SP środowisko „Zrywu”(pismo o tej nazwie od 1942). Był ideologiem środowiska „Zrywu” od 1943 działającego jako Stronnictwo Zrywu Narodowego (po zjednoczeniu tej grupy z Kadrą Polski Niepodległej) nie brał jednak udziału w bezpośredniej działalności politycznej koncentrując się na publicystyce – był autorem szeregu artykułów w konspiracyjnych pismach „Zryw” (organ SZN) i „Kadra” – organie Kadry Polski Niepodległej. W 1943 opublikował konspiracyjnie (sfinansowaną przez Delegaturę Rządu na Kraj) książkę „Zagadnienie totalizmu”, gdzie analizując zjawisko ustrojów totalnych na jednej płaszczyźnie stawiał hitleryzm i stalinizm, co było wówczas rzadkością. Jego działalność pisarska i publicystyczna spotkała się z ostrymi atakami ze strony kręgów katolickich, m.in. Zofia Kossak Szczucka opublikowała paszkwilancką broszurę na jego temat („Pod dyktandem Berlina”, Warszawa 1942).

W Powstaniu Warszawskim walczył w stopniu szeregowca (strzelec) w kompanii powstałej na bazie wcielonych do AK żołnierzy KPN, w ramach Zgrupowania mjr „Bartkiewicza” (Śródmieście Płn). Wykazał się odwagą. (Odznaczony wg Wacyka Krzyżem Walecznych, trzykrotnie ranny, jednak w dokumentach UB mamy informację, że odznaczony był „Medalem za Warszawę 1939-1945”. Nie można wykluczyć, że posiadał oba odznaczenia, a w obliczu aresztowania medalem za służbę w AK nie chciał się chwalić).

Po upadku Powstania Warszawskiego uciekł z transportu i dotarł do Częstochowy gdzie ukrywał się, z pomocą rodziny Antoniego Wacyka, do czasu odejścia Niemców. W lutym 1945 wrócił do Warszawy. Damazy Tilgner „Jaromir” zwolennik jego poglądów i znajomy z konspiracji zaproponował mu pracę w „grupie operacyjnej” w Bydgoszczy przejmującej z rąk wojsk radzieckich poniemieckie zakłady przemysłowe w województwie pomorskim. Po zakończeniu jej działalności do czerwca 1945 pracował w Wojewódzkim Wydziale Przemysłowym w Bydgoszczy, korzystając z poparcia wojewody Zygmunta Felczaka. Następnie utrzymywał się z handlu, pisując też pod pseudonimami (A. Mieczkowski, M. Adamek) do dwutygodnika „Zryw” oraz dziennika „Ilustrowany Kurier Polski”, wówczas będącego organem Stronnictwa Pracy, a także do miesięcznika „Arkona”. Zdając sobie sprawę z niesuwerennego charakteru Polski pojałtańskiej był jednak zwolennikiem legalnego odtworzenia ruchu zadrużnego. W związku z tym zadrużan pozostałych na emigracji namawiał listownie do powrotu do kraju. Pozostając osobą prywatną i bezpartyjną starał się propagować swoje idee drukiem i poprzez swoich zwolenników tworzących zauważalną grupę w koncesjonowanym Stronnictwie Pracy. Zamieszkał w Bydgoszczy gdzie związał się z Franciszką Stembrowicz.

Korzystając ze wsparcia dawnych sympatyków, działaczy „Zrywu” i Stronnictwa Pracy (Zygmunt Felczak, Feliks Widy-Wirski), którzy po 1945 jako działacze koncesjonowanego SP otrzymali stanowiska państwowe wydawał legalnie swoje prace (zob. niżej). Nie został jednak – mimo starań i spełniania warunków formalnych – przyjęty do Związku Literatów Polskich. Nie udało mu się zalegalizować Zadrugi, a publikowane prace wywoływały wrogie reakcje zarówno w legalnej prasie krajowej jak i emigracyjnej. Opublikował w okresie powojennym książki: „Człowieczeństwo i kultura” (1946), będącą przedstawieniem ogólnego systemu historiozoficznego oraz „Walka o zasady” (1947) i „Wspakultura”(1948). Śmierć Zygmunta Felczaka (1946) oraz zmiana ogólnej sytuacji kraju po 1948 r. wiążąca się też z politycznym upadkiem Widy-Wirskiego i SP pozbawiła Stachniuka punktu oparcia, jakim byli. Przewidując możliwość aresztowania przekazał do przechowania maszynopisy swoich niepublikowanych dotychczas prac Damazemu Tilgnerowi (zob. bibliografia).

3 IX 1949 aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa w Bydgoszczy, przewieziony do Warszawy i tam przetrzymywany w śledztwie. (Postanowienie o aresztowaniu wydano dopiero 19 X tr.)

Bezpośrednim powodem aresztowania było powiązanie członka redakcji „Zadrugi” Bogusława Stępińskiego z aresztowanym w 1949 Bolesławem Weszczakiem. Istnieje w teza jakoby bezpośrednim powodem aresztowania było napisanie przez S. memoriału do władz krytykującego ich politykę (tekst miał mieć tytuł „Tragifarsa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”, skądinąd anachroniczny w 1949), jednak brak takiego dokumentu oraz wzmianek o nim w zachowanym materiale archiwalnym. Niezależnie od powyższego aresztowanie zadrużan należy widzieć w szerszym kontekście likwidacji przez komunistów wszelkich ośrodków myśli niezależnej, na tym etapie (stalinizacja) także tych, których członkowie poszukiwali jakiegoś modus vivendi z systemem.

W sfingowanym procesie prokurator Beniamin Wejsblech zażądał kary śmierci, jednak wyrokiem z 9 lipca 1952 roku Stachniuka skazano na 15 lat więzienia oraz 10 lat pozbawienia praw publicznych i przepadek mienia. Sąd Najwyższy wyrokiem z 24 grudnia 1953 roku zmniejszył tę karę do lat ośmiu, a po zastosowaniu amnestii kara wynosiła 7 lat. Razem z nim w tym procesie sądzeni byli: Teodor Jakubowski, Janina Kłopocka, Bogusław Stępiński. Stachniuka osadzono w jednym z najcięższych więzień (Barczewo), gdzie był bity i torturowany. W barczewskim więzieniu został zatrudniony w stolarni. W 1953 r. był karany dyscyplinarnie za kontaktowanie się z Teodorem Jakubowskim i niepochlebne wypowiadanie się o Polsce Ludowej i ZSRR Z więzienia wyszedł 10 II 1955.

Po wyjściu z więzienia ideolog Zadrugi udał się do Bydgoszczy (gdzie mieszkała Franciszka Stembrowicz, która korespondowała z nim gdy był w więzieniu, co najmniej raz, w 1954, uzyskała też możliwość odwiedzin więźnia), a następnie przez kilka miesięcy mieszkał u siostry w Bystrzycy Kłodzkiej, gdzie przyjechał po informacji o śmierci matki (zamieszkałej tam po 1945). Usiłował pracować w rzemiośle wyrabiając sobie w tym celu uprawnienia rzemieślnicze (egzamin czeladniczy 1955), jednak próba prowadzenia warsztatu produkującego wyroby z tworzyw sztucznych (wspólnie z chemikiem i ówczesnym zwolennikiem Zadrugi Walentym Nowackim) zakończyła się niepowodzeniem.

Nie mogąc być zameldowanym w Warszawie (jako były więzień polityczny) a obchodząc ten zakaz, zameldował się w 1956 u kolegi z konspiracji i zwolennika jego poglądów Lecha Ran-Rokickiego w Józefowie koło Otwocka. Twórca „Zadrugi” czasami tam nocował i spotykał się z niektórymi znajomymi ze środowiska, zasadniczo jednak nielegalnie przebywał w stolicy podejmując nieskuteczną próbę rewizji procesu. Nie powiodła się próba nielegalnej emigracji do Szwecji. Jego stan zdrowia systematycznie się wówczas pogarszał uniemożliwiając pracę zawodową - przebywał 16 IV 1959 - 5 VIII 1959 na oddziale neurologicznym Szpitala Wojewódzkiego w Warszawie. Zdiagnozowane wówczas schorzenie („atrophia cerebri probabiliter post traumam capitis”) uznano za postępujące i nieuleczalne. Prawdopodobnie był to skutek śledztwa i więzienia. W okresie 2 III – 17 IV 1961 przebywał w Państwowym Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Pruszkowie. Żył w biedzie, wspierali go materialnie jego zwolennicy, m.in. Teodor Jakubowski i Lech Ran-Rokicki. W maju 1961 wobec pogarszającego się stanu zdrowia otrzymał (prawdopodobnie dzięki wsparciu F. Widy-Wirskiego) miejsce w domu opieki w Radości - osiedle od 1951 w granicach Warszawy - gdzie zmarł 14 sierpnia 1963. Został pochowany w Warszawie na cmentarzu Powązki Wojskowe.

 

Książki Jana Stachniuka

Kolektywizm a naród (1933)

Heroiczna wspólnota narodu (1935)

Państwo a gospodarstwo (1939)

Dzieje bez dziejów (1939)

Mit słowiański (1941, wydane w 2006)

Zagadnienie totalizmu (1943)

Człowieczeństwo i kultura (1946)

Walka o zasady (1947)

Wspakultura (1948)

Droga rewolucji kulturowej w Polsce (1948, wydane w 2006)

Chrześcijaństwo a ludzkość (1949, wydane w 1997)

Przyszłość Słowiańszczyzny – rękopis zaginął po aresztowaniu, niepublikowana

Źródła

Archiwalne

Archiwum Państwowe m.st. Warszawy

K. 118/52 (akta procesowe)

Archiwum IPN

IPN BU 1236/1314 cz. 1-5

IPN 00231/153

IPN BU 507/398

Archiwalia drukowane

Dokumenty z procesu Jana Stachniuka i towarzyszy, „Trygław” 5/2001

Literatura

Grott Bogumił Stachniuk Jan , Polski Słownik Biograficzny t 41, 2002

Grott Bogumił Jan Stachniuk a Max Weber i Stanisław Brzozowski. Wokół problemu intelektualnych korzeni ruchu Zadruga , „ Nomos” 37/38, Kraków 2002

Grott Bogumił Religia, cywilizacja, rozwój. Wokół idei Jana Stachniuka”, Kraków 2003

Grott Bogumił Jan Stachniuk(1905-1963) jego doktryna a czasy obecne. Próba podsumowania w stulecie urodzin „Nomos” 51/52, Kraków 2005

Lissowski T. (red.) Janka Kłopocka, Warszawa - Koźmin 2014

Osiński Krzysztof Jan Stachniuk (1905-1963) - bydgoski epizod w powojennych dziejach ideologa Zadrugi, „Kronika Bydgoska”, t. 22, 2000

Piotrowski Mirosław Służba idei czy serwilizm? Zygmunt Felczak i Feliks Widy-Wirski w najnowszych dziejach Polski, Lublin 1994

Potrzebowski Stanisław Słowiański ruch Zadruga, Szczecin 2016

Szczepański Tomasz Bolesław Weszczak i grupa „Leśni”. Przyczynek do dziejów antykomunistycznego oporu społecznego w Łodzi , "Państwo i Społeczeństwo", 4/2013

Szczepański Tomasz Ostatnie lata Jana Stachniuka , „Trygław” nr 17(w druku)

Tomasiewicz Jarosław Ugrupowania zadrużne i neozadrużne w okresie okupacji hitlerowskiej, w:: „Historia i polityka” 7(14)2012

Wacyk Antoni Jan Stachniuk 1905-1963. Życie i dzieło t I-III (mszps w BJ). Tam cytowane niektóre listy

Wacyk Antoni Jan Stachniuk 1905-1963. Próba charakterystyki, ”Trygław”, 2,1998

Zyśk Jacek Życiorys wiatrem pisany. Wywiad rzeka z Czesławem Marchajem, Warszawa 2013

Inne: informacje Teodora Jakubowskiego, Sławbora Ran-Rokickiego.

Opr. T. Szczepański