Marchaj Czesław „Władybor”

Marchaj Czesław s. Michała i Stanisławy z d. Mulewicz ur. 9 VII 1918 w Słomnikach. Ojciec był policjantem.

Uczęszczał do gimnazjum w Kielcach.

W 1933 przeprowadził się wraz z rodziną do Warszawy, gdzie jego ojciec służył w Komendzie Głównej PP. W 1939 ukończył Państwową Szkolę Techniczno-Lotniczą z 1-szą lokatą, co dało mu stypendium na kilkutygodniowy pobyt w Paryżu. Po powrocie został zatrudniony w Instytucie Aerodynamicznym przy PW.

We wrześniu 1939 ewakuowany wraz z personelem Instytutu do Kowla, skąd powrócił do Warszawy. Trudnił się dorywczym handlem. W 1942 (lub 1940?) nawiązuje kontakt ze środowiskiem Zadrugi, zamieszkując na Saskiej Kępie, gdzie mieszkał też znający zadrużan jego przedwojenny znajomy Józef Gałązka.

Poznaje m. in. Jana Stachniuka zostając zwolennikiem jego poglądów. Wspólnie z Damazym Tilgnerem produkował spirytus z bimbru, którego nielegalna sprzedaż stanowiła jedno z jego źródeł utrzymania, a także źródłem wsparcia dla środowiska zadrużnego. Wspierał m. in. leczenie Józefa Kowalczyka „Sławbora”. Przyjął imię „Władybor”.

Został członkiem Stronnictwem Zrywu Narodowego, brał udział w kolportażu pisma „Zryw”.

Ukończył podchorążówkę ZWZ-AK (kpr. pchor. ps. „Bor”) otrzymując przydział do wywiadu a następnie wykonując dla AK zadania wywiadowcze (głównie obserwacja rejonu lotniska na Gocławiu w Warszawie). Uczęszczał też na konspiracyjne zajęcia Wydziału Filozofii UW. W warszawskim mieszkaniu jego narzeczonej Janiny Bartlakowskiej odbywały się spotkania szkoleniowe młodzieży zadrużnej.

W 1943 aresztowany przez Niemców, ucieka z transportu. Początkowo ukrywa się w Warszawie, następnie wyjeżdża do Kazimierza, gdzie przebywa do końca okupacji niemieckiej, zrywając wszelkie kontakty organizacyjne.

Po wyparciu Niemców przenosi się do Lublina, gdzie zawiera małżeństwo i pracuje jako dziennikarz w tygodniku „Wieś”. W 1945 po krótkim pobycie w zrujnowanej Warszawie przyjeżdża do Sopotu, gdzie podejmuje pracę jako kierownik transportu w spółdzielni „Wspólnota Morska”. Jednocześnie remontuje porzucony jacht niemiecki i organizuje Yacht Club. Utrzymuje kontakty ze środowiskiem zadrużnym są one jednak głównie towarzyskie, poświęca się przede wszystkim żeglarstwu.

W 1949 aresztowany pod zarzutem próby ucieczki z kraju. Przewieziony do Warszawy więziony m. in. na Koszykowej w celi z Janem Stachniukiem a następnie na Rakowieckiej w celi gdzie przebywali skazani na karę śmierci. UB usiłowało prawdopodobnie włączyć jego sprawę do procesu Jana Stachniuka, a ten – powiązać z planowanym procesem Widego i Gomułki, jednak zrezygnowano z tych planów. Marchaj został przewieziony do Gdańska gdzie w 1950 skazano go na 18 miesięcy więzienia za próbę ucieczki (nie przyznał się, ale przyznali się inni domniemani uczestnicy).

Po odsiedzeniu całego wyroku wobec zakazu mieszkania na Wybrzeżu powrócił wraz z rodziną do Warszawy gdzie prowadził prywatny warsztat produkujący przedmioty z tworzyw sztucznych jednocześnie działając w Polskim Związku Żeglarskim gdzie po przemianach 1956r. doszedł do funkcji wiceprezesa. Jako żeglarz osiągnął duże sukcesy sportowe, m. in. wygrywając w 1956 roku międzynarodowe regaty w klasie Finn w Sopocie.

W 1957 opublikował „Teorię żeglowania”, podręcznik wielokrotnie przedrukowany i tłumaczony na języki obce (m. in. angielski i rosyjski).

W kwietniu 1960 zwerbowany do współpracy z wywiadem MSW, przyjmuje ps. „Jan II”.

Podstawowym motywem była chęć uzyskania paszportu niezbędnego dla kontynuowania kariery sportowej w żeglarstwie oraz umożliwiający mu rozpoczęcie kariery naukowej. Zainteresowanie jego książką spowodowało propozycję wyjazdu na staż naukowy w Southampton (Wlk. Brytania), co byłoby niemożliwe bez paszportu. Udzielane informacje o osobach z otoczenia były na ogół pozytywne dla nich, i obejmowały jak się zdaje, sprawy powszechnie znane w tym środowisku. Udzielał też informacji o charakterze wywiadowczym z terenu Wlk. Brytanii. Przez okres współpracy nie był opłacany, ale MSW popierało jego starania o paszport. W latach 1962 - 1969 był przedstawicielem Polskiego Związku Żeglarskiego w YIRU (obecnie: ISAF - International Sailing Federation). W 1969 został odwołany z tej funkcji za krytyczne uwagi wobec polityki władz PRL (znane władzom m. in. ze źródeł agenturalnych i perlustracji jego korespondencji).

W 1967 wyjeżdża ponownie do Southampton gdzie pracował na tamtejszym uniwersytecie. Opublikował szereg prac z teorii budowy i użytkowania statków żaglowych, był konsultantem przy budowie morskich jachtów regatowych (Lionheart, Puchar Ameryki 1980) oraz przy dochodzeniach w sprawie morskich katastrof żaglowców.

W lutym 1971 w związku odmową powrotu do kraju i wrogością do PRL (co MSW ustaliło m. in. ze źródeł agenturalnych oraz z perlustracji korespondencji) został wyeliminowany z sieci agenturalnej.

W 1970 otrzymał azyl polityczny w Wlk. Brytanii. O swojej współpracy z wywiadem PRL poinformował brytyjskie służby specjalne i organa Rządu RP na Wychodźstwie. Prawdopodobnie to przyczyniło się do uzyskania przez niego azylu politycznego. Otrzymał też obywatelstwo brytyjskie nigdy jednak nie zrezygnował z polskiego.

W 1990 przeszedł na emeryturę i zamieszkał we Francji (Gaskonia) gdzie posiadał farmę. Nadal wygłaszał wykłady dot. problematyki żeglarstwa będąc zapraszanym przez instytucje zajmujące się tą tematyką, jako międzynarodowy autorytet żeglarski.

W 2012 powrócił na stałe do Polski, zamieszkując w Warszawie.

Odznaczony Krzyżem AK i Medalem Wojska.

Żona Janina z d. Bartlakowska, syn Marcin, ur. 1946.

Zmarł 21 lipca 2015 w Warszawie.

Źródła

Archiwalne

Archiwum IPN

IPN BU 001121/597/J Teczka personalna TW ps. „Jan II”

IPN BU 00249/31/1

IPN BU 00249/31/2

IPN BU 00249/31/3

Rozmowa z Czesławem Marchajem (ur. 9 VII 1918 w Słomnikach) b. członkiem Stronnictwa Zrywu Narodowego, żołnierzem (kpr. pchor.) AK, zadrużaninem („Władybor”).www, niklot. org. pl,

Literatura

Lissowski T. (red.) Janka Kłopocka, Warszawa - Koźmin 2014;

Wacyk A. Jan Stachniuk 1905-1963. Życie i dzieło, t I 1976, t II 1978, t III1984, mps pow. kserokopia w zbiorach autora,

Zysk J. Życiorys wiatrem pisany. Wywiad rzeka z Czesławem Marchajem, Warszawa 2013

Inne

Informacje C. Marchaja.

Tomasz Szczepański