Jednostka, wspólnota i rasa: trzy punkty odniesienia zachodniego neopogaństwa

dr Arkadiusz Sołtysiak
Zakład Antropologii Historycznej
Instytut Archeologii UW

Wstęp

Neopogaństwem nazywane są wszelkie współczesne ruchy religijne, które w swojej ideologii odwołują się do przedchrześcijańskich religii Europy1. Definicję tę trudno zawęzić, gdyż po pierwsze neopoganie stosują wiele często przeciwstawnych sobie sposobów wykorzystania motywów przedchrześcijańskich (czyli pogańskich), po drugie zaś niektórzy wybierają najbliższą sobie tradycję (najczęściej skandynawską, anglosaską, brytyjską, celtycką, rzymską, grecką, bałtyjską, słowiańską, choć niekiedy nawet mezopotamską lub indiańską), inni zaś w sposób dowolny łączą różne tradycje. Pomijając różne marginalne grupy, w neopogaństwie zachodnim (gł. anglosaskim, niemieckim i skandynawskim) można wyróżnić trzy główne nurty: synkretystyczny, choć najczęściej odwołujący się do tradycji celtyckiej, w skład którego wchodzi Wicca i druidyzm; oparty na mniej lub bardziej ścisłym odczytaniu germańskich źródeł średniowiecznych (Asatru i teodyzm); wreszcie najtrudniejszy do uchwycenia nurt neonazistowski, w którym wybiórczo potraktowane motywy pogańskie wykorzystywane są do wzmacniania zupełnie współczesnej ideologii. Te trzy główne nurty tworzą spektrum możliwości, w którym granice pomiędzy poszczególnymi jednostkami są nieco rozmyte, choć przyznać trzeba, że przedstawiony tu podział jest dobrze przez samych neopogan rozpoznawany i grupy leżące na granicy Wicca i Asatru (jak Hrafnar) lub Asatru i neopogaństwa nazistowskiego (Zakon Jarli Baldra) same określają się jako pośrednie.

Stopień oddziaływania poszczególnych nurtów neopogaństwa zachodniego jest dość mocno zróżnicowany. Najlepiej rozpoznawana jest Wicca, po pierwsze ze względu na największą liczbę osób zaangażowanych i sympatyków (szacowaną w USA i Wielkiej Brytanii łącznie na kilkaset tysięcy), po drugie z powodu związków z feminizmem i dość sprawnie przeprowadzanych działań propagandowych w rodzaju publicznych rytuałów w Stonehenge. Asatru i teodyzm, których liczba sympatyków liczy się w dziesiątkach tysięcy, pozostają w cieniu Wicca i poza kilkoma spektakularnymi akcjami (na przykład w związku ze sprawą „Człowieka z Kennewick”2) z trudem przebija się do opinii publicznej. Najmniej liczni (kilkaset osób) i najsłabiej rozpoznawalni są neopoganie-naziści, którzy w dodatku w przeciwieństwie do poprzednich dwóch mocno zatomizowanych nurtów silnie skupieni są wokół przywódców, Davida Myatta i Varga Vikernesa.

Te trzy nurty zachodniego neopogaństwa diametralnie różnią się od siebie pod względem ideologii, organizacji i sposobu postrzegania świata. Wicca i druidyzm mają charakter liberalny, raczej lewicowy i w dużym stopniu nawiązujący do szeroko pojętego ruchu New Age. W ideologii większości grup i organizacji można dostrzec duży związek z feminizmem, przejawiający się m.in. szerokim rozpropagowaniem mitu Wielkiej Bogini, a także zaangażowanie w działania na rzecz ochrony przyrody, wynikające z akceptacji koncepcji Gai. Organizacja jest luźna, większość wiccan praktykuje w niewielkich grupkach lub samotnie, a istniejące federacje zajmują się bardziej koordynacją działań, niż ujednolicaniem doktryny.

Z kolei Asatru to nurt bardziej konserwatywny, tradycjonalistyczny, nastawiony na budowanie i podtrzymywanie więzi rodzinnych i lokalnych. Ideałem dla zwolenników tej odmiany neopogaństwa jest świat wikingów, w którym ludzie tworzą wspólnotę z bogami, a najważniejsza cecha człowieka to osobisty honor. Również grupy Asatru są niewielkie, choć zrzeszone w prężnie działających federacjach takich, jak na przykład liberalny The Troth lub umiarkowanie rasistowski Asatru Alliance w USA3. W przeciwieństwie do Wicca, w Asatru uprawianie magii odgrywa marginalną rolę, natomiast największy nacisk jest położony na organizowanie rytualnych biesiad, podczas których członkowie wspólnoty nawiązują więź z bogami4, a także na kształtowanie własnego charakteru zgodnie ze wzorcami przekazanymi przez średniowieczne skandynawskie sagi.

Ostatni wreszcie rodzaj neopogaństwa, rozwijający się przede wszystkim w krajach anglosaskich i skandynawskich, to skrajna rasistowska odmiana Asatru, silnie związana z neonazizmem. Często motywy pogańskie są w tym nurcie wykorzystywane bardzo wybiórczo, głównie w celu przeciwstawienia sobie pierwotnej aryjskiej wolności i niewoli, która miałaby być narzucona plemionom Europy wraz z tradycją judeochrześcijańską. Najbardziej wpływowym ideologiem neonazistowskim, który wykorzystuje motywy neopogańskie, jest David Myatt.

Ogólnie rzecz biorąc, w neopogaństwie zachodnim można zaobserwować pełne spektrum postaw ideologicznych, od lewackiego liberalizmu aż po skrajnie rasistowski nacjonalizm. Łatwo więc się domyślić, że motywy przedchrześcijańskie, które mają uzasadniać takie postawy, używane są przez neopogan w sposób dowolny i często mocno zniekształcane. Nagminnie zdarza się również, że za elementy historycznego pogaństwa uznawane są zupełnie współczesne koncepcje, na przykład mit Wielkiej Bogini lub pomysł Margaret Murray, że palone u progu okresu nowożytnego czarownice były kapłankami starożytnego kultu przyrody5. Najbardziej rzetelnie podchodzą do starożytnych i wczesnośredniowiecznych źródeł neopoganie z Asatru, wśród których jest wielu germanistów i historyków; w innych nurtach krytyka źródeł nie jest w ogóle stosowana.

Bardzo ważnym elementem ideologii każdego z wymienionych tu rodzajów neopogaństwa jest wizja społeczeństwa i wynikające z niej obowiązki jednostki wobec otoczenia. Oczywiście w poszczególnych nurtach te wizje są diametralnie inne i w związku z tym również sposób definiowania, propagowania i wypełniania wskazówek deontologicznych różni się zasadniczo. Poniżej zostaną przedstawione najważniejsze elementy definiujące jednostkę i społeczeństwo w trzech nurtach zachodniego neopogaństwa, przy czym szczególny nacisk zostanie położony na różnice między umiarkowanie nacjonalistycznym Asatru i nazistowską ideologią Davida Myatta. Poglądy innego pogańskiego neonazisty, Varga Vikernesa, zostaną potraktowane marginalnie, gdyż zostały już opisane w innym miejscu6.
Wicca: jednostki wobec wszechświata

Wicca to właściwie system uprawiania magii wymyślony w latach 50. przez Geralda Gardnera, brytyjskiego ekscentryka, który zainspirowany książkami Margaret Murray stwierdził, że jest kontynuatorem przedchrześcijańskiej religii, przekazywanej sekretnie z pokolenia na pokolenie w czasach dominacji chrześcijaństwa. W latach 70. Wicca została nasycona wątkami feministycznymi i jako kontrkulturowy kult Wielkiej Bogini zdobyła wielką popularność, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Znacznie starszym, choć w ostatnich latach coraz bardziej roztapiającym się w Wicca nurtem neopogaństwa jest druidyzm, będący bardziej wynikiem romantycznego zainteresowania megalitami i legendami arturiańskimi niż próbą rekonstrukcji religii Celtów.

Czarownice i czarownicy z Wicca najbardziej zainteresowani są różnymi rodzajami magii, którą praktykują indywidualnie lub w małych grupach. Ich światopogląd, analogicznie do światopoglądu zwolenników New Age, zbudowany jest z różnych idei dostarczanych przez współczesną kulturę masową; stąd ideologia Wicca jest w wysokim stopniu synkretystyczna. Ciekawe jest jednak to, że mimo dowolności w doborze inspiracji poglądy przedstawicieli tego nurtu neopogaństwa są w dużym stopniu jednorodne i opierają się na założeniu, że istnieje magiczna równowaga w przyrodzie, reprezentowana przez panteistyczną Wielką Boginię i jej małżonka Rogatego Boga (utożsamianymi z różnymi bostwami żeńskimi i męskimi z mitologii całego świata). Praktyki magiczne powinny według wiccan służyć afirmowaniu i podtrzymywaniu tej równowagi.

Wiccan cechuje daleko posunięty indywidualizm i brak dobrze zdefiniowanych nakazów etycznych. Najważniejsza ich zasada (nazywana Rede) to „An it harm none, do what ye will”, czyli „Jeśli to nikogo nie krzywdzi, rób, co chcesz” - dość wyraźnie nawiązująca do słynnego „Do what thou wilt shall be the whole of the Law” Aleistera Crowleya. Niektórzy odwracają kolejność i proponują wersję „Rób, co chcesz, jeśli to nie krzywdzi nikogo”, która według nich kładzie większy nacisk na to, że wszelkie działania wymierzone przeciwko komukolwiek są zabronione, nawet jeśli ich celem jest obrona własna7. Niemniej wiccanie godzą się z tym, że często Rede trudno jest zastosować w praktyce i trzeba raczej dążyć do tego, żeby możliwie najmniej krzywdzić8.

Drugi ważny element ideologii Wicca to Prawo Potrójnej Odpłaty (Treefold Law of Return), które głosi, że każdy rodzaj zarówno pozytywnej, jak i negatywnej energii wysłanej na zewnątrz wraca po trzykroć. Dlatego podczas zarówno praktyki magicznej, jak i życia codziennego należy dążyć do tego, żeby postępować raczej pozytywnie niż negatywnie9. Niektórzy wiccanie odrzucają Prawo Potrójnej Odpłaty wskazując na to, że zachowanie każdego człowieka wynika z tego, że zarówno on sam, jak i cały świat są częścią tej samej boskości - wystarczy sobie to uświadomić, żeby postępować etycznie zarówno w kontaktach z innymi ludźmi, jak i wobec całej przyrody10.

Zdecydowana większość wiccan akceptuje panteistyczną wizję świata i uznaje, że dążenie do podtrzymania równowagi w przyrodzie jest ich obowiązkiem religijnym. W roku 1974 grupa o nazwie Council of American Witches już na drugim miejscu swojego 13-punktowego zbioru zasad umieściła deklarację: „Uznajemy, że nasz rozum nakłada na nas wyjątkową odpowiedzialność za nasze otoczenie. Pragniemy żyć w harmonii z Naturą, w równowadze ekologicznej (...)”11.

Myśl tę rozwinął Isaac Bonewits, arcydruid z grupy A'r nDrai'ocht Fe'in w sposób następujący: „Wierzymy, że trzeba szanować i kochać Naturę jako boskość (...) i uznać nas samych za jej część, a nie 'władców'. Wielu z nas akceptuje to, co jest znane jako 'hipoteza Gai', że biosfera naszej planety jest żywą istotą, której należy się wszelka miłość i wsparcie od nas, Jej dzieci. Uważamy świadomość ekologiczną i aktywizm za święty obowiązek” i dalej: „Wierzymy, że etyka i moralność musi być oparta na radości, miłości, wierze w siebie, wzajemnym szacunku i unikaniu krzywdzenia siebie i innych, a także na zwiększaniu dobra publicznego”12.

Niektórzy wiccanie uważają siebie za panenteistów i uznają, że każdy człowiek jest w sposób bezwzględny związany z boskością: „Jeśli nasze działania są godne i etyczne, wzmacniamy Bóstwo, zaś jeśli są niegodne i nieetyczne, Bóstwo jest odpowiednio osłabione”13. W praktyce, jak widać, nie ma różnicy między deklarowanym panteizmem i panenteizmem.

Zarówno Rede, Prawo Potrójnej Odpłaty, jak i mniej sformalizowane wskazówki ideologów Wicca ukazują w dość jasny sposób, że dla przedstawicieli tego nurtu neopogaństwa świat jest boską jednością, której równowaga musi być utrzymana przez wszystkie wchodzące w jej skład jednostki. Nie ma tu mowy o żadnych strukturach pośrednich między człowiekiem i światem; dla wiccan (przynajmniej w świetle oficjalnych deklaracji) nie jest ważna ani rodzina, ani naród, ani społeczeństwo: wszystko rozgrywa się tylko między jednostką a wszechświatem. Taki sposób widzenia świata jest skrajnie indywidualistyczny i liberalny. Według samych wiccan przyjęcie go i realizowanie w praktyce pozwoli uniknąć problemów kojarzonych ze współczesną cywilizacją, doprowadzi ludzkość do życia w harmonii z przyrodą i pokoju. Podsumowując wiccańską wizję świata można stwierdzić, że jest ona współczesną odmianą utopii J.J. Rousseau.
Asatru: grupa wobec bogów

Zupełnie inaczej patrzą na świat neopoganie z Asatru14. Dla nich (przynajmniej deklaratywnie) najważniejsza jest nie jednostka, tylko wspólnota: zarówno rodzina jako wspólnota krwi, jak i wspólnota przyjaciół połączonych jednym celem, wreszcie wspólnota konkretnej grupy ludzi z konkretnymi bogami. Taki sposób myślenia jest głęboko osadzony w średniowiecznych sagach opisujących łupieżcze wyprawy drużyn wikingów, demokratyczne społeczeństwo wolnych chłopów-wojowników zamieszkujące Islandię, wreszcie długie łańcuchy zemsty rodowej.

Fascynacja światem i religią wikingów rozpoczęła się już w XIX wieku, natomiast pierwsze organizacje stawiające sobie za cel odtworzenie skandynawskiego (i szerzej germańskiego) neopogaństwa powstały w roku 1972/3 niemal jednocześnie na Islandii (Ásatrúarfélagid), w Stanach Zjednoczonych (Asatru Free Assembly) i w Wielkiej Brytanii (The Committee for the Restoration of the Odinic Rite). Wszystkie trzy miały mniej lub bardziej nacjonalistyczne zabarwienie, z czasem jednak w Asatru doszło do wykrystalizowania się podziału na nurt nacjonalistyczny, uznający przewagę kultury germańskiej nad innymi kulturami i wykluczający możliwość przystąpienia do kultu skandynawskich bogów kogoś, kto nie jest z urodzenia Germaninem, oraz nurt liberalny, w którym każdy, kto czuje się powołany przez bogów, może przystąpić do grupy. Niekiedy są one nazywane odpowiednio plemiennym (folkish) i uniwersalistycznym (universalist)15. Konflikt między tymi dwoma nurtami doprowadził w roku 1987 do rozłamu w obrębie Asatru Free Assembly, pierwszej federacji Asatru w Stanach Zjednoczonych.

Niezależnie od poglądu na to, kto jest godny tworzenia wspólnoty ze skandynawskimi bogami, niemal wszyscy zwolennicy Asatru kładą szczególny nacisk na rzetelne studia nad średniowiecznymi źródłami opisującymi religię pogańską i starają się jak najwierniej odtwarzać przedchrześcijański sposób widzenia świata, co oczywiście nie przeszkadza im dopełniać go zupełnie współczesnymi elementami tam, gdzie źródła są zbyt ubogie lub niejednoznaczne. Takim współczesnym pomysłem, który zdobył powszechne uznanie i stał się podstawą dyskusji o etyce w Asatru, jest lista Dziewięciu Szlachetnych Cnót, porządkująca i definiująca pożądane cechy poganina. Została ona opublikowana już w roku 1974 przez Johna Yeowella, przywódcę brytyjskiego The Committee for the Restoration of the Odinic Rite (od roku 1980 po prostu Odinic Rite)16. Standardowa wersja listy Dziewięciu Cnót zawiera następujące cechy: 1) odwaga (courage/boldness), 2) prawda (truth/sooth), 3) honor, 4) lojalność (loyalty/troth), 5) dyscyplina (discipline), 6) gościnność (hospitality/guest-friendliness), 7) pracowitość (industriousness/busyship), 8) niezależność (self-reliance/freedom) i wreszcie 9) wytrwałość (perseverance/steadfastness)17. Wszystkie te cnoty są kojarzone z etosem wikińskim i neopoganie z Asatru znajdują liczne ich potwierdzenie w islandzkich sagach rodowych oraz opis w Havamal, pieśni Eddy Starszej zawierającej wykład deontologii przypisywany Odynowi18.

Równocześnie z listą Dziewięciu Cnót, w Odinic Rite została opracowana również lista Dziewięciu Obowiązków19, które stanowią swego rodzaju dopełnienie i objaśnienie Cnót: 1) Zachowywać szczerość i wierność w miłości i oddaniu bliskim przyjaciołom; 2) Nigdy nie składać fałszywej przysięgi; 3) Nie postępować surowo z pokornym i skromnym; 4) Pamiętać o szacunku dla starszych; 5) Nie pozwalać, by zło pozostawało nienaprawione; walczyć przeciwko wrogom Wiary, Ludu i Rodziny (Faith, Folk, and Family); 6) Pomagać przyjaznym, ale nie wierzyć zapewnieniom obcych; 7) Nie sprzeciwiać się głupim słowom pijaka; 8) Poświęcać właściwą uwagę zmarłym: zmarłym na słomie, na morzu lub od miecza (straw dead, sea dead or sword dead); 9) Dotrzymywać postanowień prawego zwierzchnictwa i przyjmować z odwagą wyroki Norn20. Niemiecki odłam Odinic Rite zaakpceptował pomysł Dziewięciu Obowiązków, ale zupełnie zmienił listę: 1) Wspierać odynizm; 2) Praktykować odynizm; 3) Nie reprezentować odynizmu w niegodny sposób na zewnątrz; 4) Wspierać i ochraniać swoją rodzinę i krewnych; 5) Uczyć odynizmu swoje dzieci, ale pozostawić im wolny wybór; 6) Przyjmować z godnością różnice z innymi członkami; 7) Każdy, kto jest związany wzajemną solidarnością, może w potrzebie liczyć na twoją pomoc; 8) Nie unikaj konfliktów, ale angażuj się w nie z godnością i umiarem; 9) Bądź przygotowany, by zaproponować pojednanie, jeśli możesz to zrobić szczerze i godnie21.

Neopoganie nawiązujący do tradycji anglosaskiej (teodyści) posługują się własną listą pożądanych cech, którą nazywają Atheling Thews (Szlachetne Zwyczaje). Jest na niej siedem cech analogicznych do Dziewięciu Cnót (poza prawdą i honorem) oraz dodatkowo 8) hojność (givefullness/generosity), 9) zemsta (wrake/vengeance), 10) równość (evenhead), 11) przyjaźń (friendship) i wreszcie 12) mądrość (wisdom)22. Garman Cyning z grupy Theodish Belief pogrupował te cechy i stwierdził, że można je zredukować do trzech najważniejszych (The Three Wynns) tworzących aliteracyjny związek z imieniem Odyna/Wotana: Wisdom (stosowanie się do starożytnej mądrości religii pogańskiej), Worthmind (utrzymanie osobistego poczucia honoru), wreszcie Wealthdeal (hojność w stosunku do krewnych i przyjaciół)23.

Lista Dziewięciu Szlachetnych Cnót jest niemal powszechnie akceptowana, natomiast z innymi wykazami cech bywa różnie; niekiedy są one przyjmowane tylko przez jeden odłam lub wręcz jedną grupę wyznawców Asów. Deontologia stanowi chyba najczęściej dyskutowany element ideologii Asatru. Neopoganie zastanawiają się przede wszystkim, w jaki sposób etos wikiński może być dostosowany do współczesnych warunków. Dziewięć Cnót oraz inne listy często są wyprowadzane od pojęć pojawiających się w sagach, zwłaszcza troth, frith i ár, dość powszechnie uznawanych za podstawy skandynawskiego sposobu widzenia relacja między ludźmi.

Termin troth jest zwykle tłumaczony jako „wiara”, ale chodzi tutaj bardziej o wzajemne zaufanie między ludźmi i bogami, rodzaj więzi opartej na szacunku, niż o wiarę w sensie chrześcijańskim24. Z kolei frith oznacza stan równowagi w społeczeństwie, kiedy pojawiające się konflikty są rozwiązywane za pomocą mechanizmów prawnych analogicznych do tych, które były stosowane w średniowiecznym społeczeństwie wolnych osadników na Islandii25. Ostatnie wreszcie pojęcie, ár, to nic innego, jak osobisty honor, szacunek dla siebie i innych oraz dobre imię. W największym skrócie można stwierdzić, że neopoganie z Asatru starają się budować troth w warunkach frith, przy użyciu ár. Przedstawione powyżej listy pożądanych cech mają ten proces wspomagać stanowiąc usystematyzowany zbiór zasad postępowania26, chętnie komentowany i uszczegółowiany27. W tym celu została opublikowana nawet wersja Dziewięciu Cnót z komentarzem dla dzieci28.

Dla neopogan z Asatru idealne społeczeństwo jest złożone z niewielkich, niezależnych wspólnot rodzinnych lub grup przyjaciół, które są otwarte na świat, ale jednocześnie strzegą dobrze swojej tożsamości. Wszystkie przedstawione powyżej listy cech definiują idealnego członka takiej wspólnoty, który rozwija swoje osobiste przymioty po to, żeby móc lepiej spełniać obowiązki względem rodziny i przyjaciół. O ile w ideologii Wicca więzi rodzinne i przyjaźń potraktowane są marginalnie, a najwięcej uwagi zajmuje definiowanie obowiązków jednostki wobec dość abstrakcyjnie pojmowanego wszechświata, to w Asatru pojedynczy człowiek jest silnie osadzony w swoim najbliższym otoczeniu społecznym. Takie nastawienie widać też wyraźnie w samej organizacji Asatru, w którym funkcjonują setki niezależnych grup nazywanych Rodzinami (Kindred) lub Ogniskami (Hearth), formalnie tylko zrzeszonych w krajowych lub regionalnych federacjach. Każda taka grupa sama określa swój charakter i znajduje własny sposób sprawowania kultu. Podobnie, jak pogańscy Skandynawowie byli przede wszystkim członkami swoich rodów i ich własna wola była często ograniczona przez powinności wobec krewniaków i przyjaciół, tak samo współcześni neopoganie z Asatru starają się propagować wspólnotowy model życia i znajdować takie wzorce postępowania, które określają powinności jednostki wobec jej najbliższych.

Choć w ideologii konserwatywnej odmiany Asatru pojawiają się także elementy nacjonalistyczne i próba zdefiniowania także wspólnoty etnicznej jako Rodziny Rodzin, to jednak poza ogólnymi deklaracjami sporadycznie tylko podejmowane są praktyczne próby realizowania takiej wizji. Jedynie w Asatru Alliance sporo uwagi poświęca się ostatecznej bitwie Ragnarök, która w opinii Valgarda Murraya, przywódcy tej organizacji, zakończy się klęską judeochrześcijaństwa i odbudową świata przez pogańskich potomków ludów północnej Europy29. Poglądy Murraya są już jednak bardziej zbliżone do neonazistowskiej koncepcji walki rasy aryjskiej z innymi rasami niż do wspólnotowej wizji świata stanowiącej podstawę ideologii Asatru.
Neopogański nazizm: rasa wobec zagrożeń

Motywy neopogańskie wykorzystywane bywają przez współczesnych ideologów neonazistowskich, wśród których najbardziej chyba oryginalny jest David Myatt, urodzony w 1950 roku autor wpływowej książki „The Numinous Way of Folk Culture”, założyciel Ruchu Narodowo-Socjalistycznego i Reichsfolk, ideolog terrorystycznej organizacji Combat 1830, a od roku 1998 muzułmanin i propagator ataków terrorystycznych wymierzonych przeciwko zachodniej cywilizacji31.

Myatt deklaruje, że jest zwolennikiem różnorodności rasowej. W jego opinii każda rasa ma swoją kulturę, dziedzictwo i przeznaczenie, z których powinna być dumna; przeznaczeniem rasy aryjskiej, do której Myatt sam się zalicza, ma być podtrzymywanie i rozwój cywilizacji. Zagrożeniem dla wszystkich ras jest cywilizacja zachodnia, w której liczy się tylko pogoń za zyskiem, a różnice między ludźmi są zacierane i dziedzictwo poszczególnych ras zanika32. Dlatego trzeba walczyć na wszelkie możliwe sposoby z zachodnią cywilizacją i próbować stworzyć nowy system, w którym ludzie (to znaczy Aryjczycy) zarzucą kapitalistyczny sposób myślenia i przystąpią do budowy Imperium Galaktycznego opartego na narodowo-socjalistycznych zasadach33.

Cywilizacja zachodnia nie jest jedynym wrogiem Davida Myatta. Drugi wróg (zresztą powiązany z pierwszym) to kultura judeochrześcijańska, której przeciwstawione jest pogaństwo jako sposób życia w zgodzie z naturą. W opinii Myatta chrześcijaństwo i inne religie skupiają się na jednostce, natomiast aryjskie pogaństwo nad jednostkę przekłada wspólnotę rasową34. Niekiedy jednostka musi się poświęcić dla dobra swojej kultury lub kosmosu35 i tę właśnie zdolność do poświęcenia się i odrzucenia osobistego szczęścia na rzecz spełniania obowiązków względem natury Myatt nazywa honorem. Celem każdego człowieka powinno być wspieranie ewolucji Natury poprzez dążenie do osobistej doskonałości i doskonałości własnej kultury36.

W początkowym okresie swojej działalności Myatt dużo pisał o supremacji rasy aryjskiej, natomiast po konwersji na islam uznał, że rasizm jest niezgodny z narodowym socjalizmem i - w przeciwieństwie do większości neonazistów - stwierdził, że wrogiem Aryjczyków nie są inne rasy, tylko oni sami, a właściwie ich „brak zrozumienia, brak honoru, niezdolność (najczęściej z lenistwa) do zmiany na lepsze za pomocą woli”. Aryjczycy mogą i powinni współdziałać z innymi rasami (zwł. muzułmanami) w walce o lepszy świat, oczywiście pod warunkiem, że każda rasa pozostanie na swoim terenie i nie będzie wchodzić w drogę innym37.

Sam Myatt, mimo konwersji na islam, uważa siebie za poganina38, choć w jego pismach trudno znaleźć wyraźne odnośniki do religii przedchrześcijańskich. Kultura aryjska przeciwstawiana współczesnej cywilizacji jest tworem abstrakcyjnym, w którym najważniejsze miejsce zajmuje co prawda etos wojownika, ale jest on tylko bardzo ogólnie scharakteryzowany i trudno doszukać się w nim elementów zapożyczonych z sag skandynawskich lub innych oryginalnych źródeł.

W latach 80. i 90. ubiegłego wieku Myatt starał się propagować swoją wizję świata w środowiskach okultystycznych, satanistycznych i neopogańskich. Liczył na to, że za pomocą odpowiedniej edukacji skłoni młodych ludzi zainteresowanych różnymi nurtami „Lewej Ścieżki” do zaakceptowania i realizacji jego celów. Wśród grup i organizacji pozostających pod bezpośrednim lub pośrednim wpływem Myatta (który na potrzeby tych grup publikował pod licznymi pseudonimami) najważniejsze to satanistyczny Zakon Dziewięciu Kątów (Order of the Nine Angles), satanistyczno-neopogański Czarny Zakon (The Black Order)39 i wreszcie neopogańskie Bractwo Jarli Baldra (Fraternity of the Jarls of Balder). Ta ostatnia organizacja, mająca kwaterę główną w Wielkiej Brytanii, założona w 1990 i działająca w kilkudziesięciu krajach (w tym w Polsce), stara się realizować cele Myatta: przygotować jak największą liczbę ludzi do ostatecznej bitwy Ragnarök, w której tradycja pogańska zwycięży judeochrześcijaństwo. Wówczas rozpocznie się nowy Zachodni Eon i ludzie w wyniku samo-transformacji staną się nowym gatunkiem nazywanym „Homo Europaeus” lub „Homo Galactica”40. Bractwo prowadzi bardzo aktywną działalność organizując różne imprezy, propagując aktywność fizyczną i uprawianie sztuk walki (co zbliża je do bractw wojowników), wreszcie prowadzi selekcję kandydatów do Bractwa Lokiego, wewnętrznej grupy, z której Myatt mógł rekrutować członków swoich organizacji nazistowskich.

Choć Bractwo Jarli Baldra jest uznawane za grupę neopogańską, to jednak tradycyjne przedchrześcijańskie motywy wykorzystywane są tam zupełnie instrumentalnie. Ideolodzy Bractwa szczególnie eksploatują skandynawski pomysł ostatecznego starcia bogów i zagrażających światu olbrzymów, choć zupełnie zmieniają jego wymowę: w mitologii wikingów ta bitwa skończy się zagładą całego świata i wszyscy uczestnicy walki zginą, zaś dla towarzyszy Myatta Ragnarök zakończy się triumfem Aryjczyków, którzy poprowadzą świat ku świetlanej przyszłości.

W jeszcze bardziej radykalny sposób pojmuje świat norweski neonazista i muzyk, Varg Vikernes41. Według niego jednostka nie jest nic warta „dopóki nie działa na rzecz rasy, dopóki nie służy rasie przede wszystkim. Najważniejsze jest samo-poświęcenie, wola samopoświęcenia - dla dobra rasy”. Vikernes wraz ze swoimi towarzyszami skupionymi we Wszechgermańskim Froncie Pogańskim (Allgermanische Heidnische Front) propaguje higienę rasową i stara się doprowadzić do powstania państwa zdominowanego przez jasnowłosych nordyków, którzy ślepo podążając za swoim przywódcą będą zdolni do zapewnienia sobie przestrzeni życiowej niezbędnej do realizowania pogańskiej kultury42. W przeciwieństwie do Myatta, którego zresztą uważa za nieczystego rasowo, Vikernes uważa, że rasa nordyczna jest doskonalsza od innych ras i naturalnie predestynowana do dominacji. Idzie nawet jeszcze dalej i proponuje mistyczne rozumienie rasy nordycznej jako ciała boga Wuotana (Odyna) - a zatem higiena rasowa staje się powinnością religijną43.

Zarówno David Myatt, jak i Varg Vikernes wykorzystują w mniejszym lub większym stopniu motywy neopogańskie, ale są one podporządkowane nadrzędnej idei walki o czystość rasową i możliwość rozwoju kultury aryjskiej (u Myatta) lub nordyckiej (u Vikernesa). Dla obu tych neonazistowskich przywódców dążenia jednostki zupełnie się nie liczą, nie liczy się także rodzina i wspólnota przyjaciół; jedynym godnym uwagi aktywnym podmiotem na świecie jest dość abstrakcyjnie pojęta rasa, która musi walczyć z własną słabością albo z innymi rasami, dążącymi w sposób podstępny do jej zniszczenia. Ostatecznym celem tej walki ma być zrealizowanie utopii: wygenerowanie w bliżej nieokreślony sposób nowego gatunku człowieka zdolnego do podboju kosmosu lub stworzenie czystego rasowo społeczeństwa.
Recepcja zachodniego neopogaństwa w Polsce i na Litwie

Na zakończenie warto zadać sobie pytanie, na ile poszczególne nurty neopogaństwa zachodniego i ich ideologie są rozpoznawane w Polsce i w jakim stopniu mogą wpływać na wizję świata polskich grup i organizacji. Do odpowiedzi na to pytanie zostały wykorzystane dane z badań ankietowych przeprowadzonych w latach 2002-2004 w środowisku polskich i litewskich neopogan44. Przebadane zostały następujące grupy: Stowarzyszenie na Rzecz Tradycji i Kultury „Niklot”, organizacja o charakterze nacjonalistycznym, nawiązująca do Zadrugi Jana Stachniuka (N=16), Rodzimy Kościół Polski Lecha Emfazego Stefańskiego, grupa o bardziej eklektycznym charakterze, należąca raczej do szeroko pojętego ruchu New Age (N=16), polskie bractwa wojów i wikingów (N=11) oraz litewska Romuva, umiarkowanie nacjonalistyczna organizacja dążąca do odtworzenia rodzimej tradycji pogańskiej na podstawie danych etnograficznych (N=24).

W ankiecie znalazło się zamknięte pytanie o stopień znajomości poglądów wybranych ideologów neopogańskich, w tym założyciela Wicca Geralda Gardnera, przywódców różnych grup Asatru (Sveinbjorna Beinteinssona, Stephena McNallena i Edreda Thorssona) oraz Davida Myatta, a także Aleistera Crowleya jako najbardziej znanego przedstawiciela okultyzmu. Dodatkowo postawiono otwarte pytanie o znajomość różnych nurtów i ugrupowań neopogańskich. W tym ostatnim przypadku najczęściej pojawiające się odpowiedzi dotyczące neopogaństwa zachodniego to Asatru, Wicca, druidyzm w przypadku ogólnych nurtów, a także nazwy trzech konkretnych organizacji: Bractwa Jarli Baldra, Pagan Federation (federacja skupiająca przede wszystkim grupy wiccan i druidów) i Wotan's Folk (jedna z grup Asatru o charakterze plemiennym). Zbiorcze zestawienia odpowiedzi zostały przedstawione na wykresach słupkowych. Ze względu na małą liczebność odpowiedzi, ich rozkład nie był testowany statystycznie.

We wszystkich niemal przypadkach ankietowani członkowie Stowarzyszenia „Niklot” deklarowali największą wiedzę na temat zachodniego neopogaństwa i jedynie w przypadku konkretnych nazwisk ważnych ideologów Asatru członkowie Romuvy wykazywali większą znajomość. W tym jednak przypadku liczba ankietowanych, którym w ogóle kojarzyło się dane nazwisko, była znikoma.

Ogólne nazwy dwóch nurtów neopogaństwa, zwł. Asatru, są nieźle rozpoznawane przez członków Stowarzyszenia „Niklot” i nieco słabiej przez litewskich neopogan. Charakterystyczne jest to, że organizacja o dość radykalnym charakterze, Bractwo Jarli Baldra, jest znana jedynie przez członków Stowarzyszenia „Niklot” i członków bractw - tutaj ważne jest prawdopodobnie to, że Bractwo miało swoją komórkę w Polsce. Poza tym jeden z członków Romuvy wymienił Wszechgermański Front Pogański, którego ideologiem jest Varg Vikernes.

Jeśli chodzi o znajomość nazwisk, to najlepiej (przede wszystkim w Polsce) jest rozpoznawany Aleister Crowley. Nazwisko Myatta nic nie mówi członkom Romuvy, natomiast jest on dość dobrze znany członkom Stowarzyszenia „Niklot” i jego nazwisko obiło się o uszy również członkom bractw (co dowodzi skuteczności Myatta w docieraniu do takich środowisk). Gardner jest znany raczej nielicznym przedstawicielom wszystkich grup, choć i tu „Niklot” wypada najlepiej.

Ogólnie rzecz biorąc można stwierdzić, że członkowie Stowarzyszenia „Niklot” deklarują największą wiedzę o zachodnim neopogaństwie, zwłaszcza o jego odłamach bardziej prawicowych, natomiast najmniejsze zainteresowanie wykazują członkowie RKP. Również wiedza litewskich neopogan o zachodnim neopogaństwie jest bardzo mała. Jedynie ideologia Davida Myatta może stanowić potencjalne źródło inspiracji nacjonalistycznych odmian polskiego neopogaństwa, choć zdaje się, że w praktyce członkowie Stowarzyszenia „Niklot” i innych grup z tego nurtu raczej nie korzystają z inspiracji zachodnich, tylko z pism Jana Stachniuka i innych zadrużan.

Deklarowana znajomość różnych nurtów i organizacji zachodniego neopogaństwa wśród polskich i litewskich neopogan

Wykres 1. Deklarowana znajomość różnych nurtów i organizacji zachodniego neopogaństwa wśród polskich i litewskich neopogan (w procentach).

Deklarowana znajomość poglądów różnych ideologów neopogaństwa oraz Aleistera Crowleya wśród polskich i litewskich neopogan

Wykres 2. Deklarowana znajomość poglądów różnych ideologów neopogaństwa oraz Aleistera Crowleya wśród polskich i litewskich neopogan (w procentach). Odcieniami szarości oznaczone różne stopnie deklarowanej znajomości poglądów danego autora.